گچ یکی از مصالح پرمصرف در صنعت ساختمان و ساخت و ساز است. البته خوب است بدانید که سنگ گچ کاربردی فراتر از پوشش دادن و سفید کردن دیوارها دارد. فراوانی معدن این سنگ در سراسر جهان زمینه استخراج و استفاده گسترده از آن را فراهم کرده است. در واقع این سنگ بنا به ترکیب شیمیایی و ساختار فیزیکی دارای انواع متعدد قابل استفاده در کشاورزی، پزشکی و حتی صنایع مواد غذایی است. با ما همراه باشید تا علاوه بر پاسخ به اینکه گچ چیست و چه کاربردی دارد، انواع و نحوه استخراج آن را بررسی کنیم.
آشنایی با سنگ گچ
گچ یا ژیپس یک ماده معدنی خاص است که سنگ آن در طبیعت از فشرده شدن و به هم چسبیدن کلسیم سولفات دو هیدرات تولید می‌شود. فرمول شیمیایی این کانی معدنی CaSO4.2H2O است که نشان‌دهنده وجود مقادیر زیادی سولفات در ساختار آن است. سنگ ژیپس به طور طبیعی بنا به نوع عناصر موجود در ساختارش دارای انواع مختلف با ناخالصی‌های گوناگون است. البته که فراوان‌ترین، کاربردی‌ترین و نام آشناترین سنگ ژیپس، گچ غیربلوری است که سنگی با رنگ نسبتا سفید و رگه‌های ناخالصی است.
انواع سنگ گچ
نظر به اینکه سنگ گچ به صورت رسوبی و تحت فشار زیر لایه‌های سنگ و خاک ایجاد می‌شود علاوه بر سولفات دارای عناصر دیگر و ناخالصی است. سنگ ژیپس بنا به ساختار شیمیایی و فیزیکی دارای انواع مختلفی است که از نظر رنگ، سختی و کاربرد نیز با یکدیگر متفاوت هستند. در واقع سنگ گچی که اغلب مردم با آن سروکار دارند، تنها نوعی از سنگ‌های ژیپس استخراج شده از معادن است.
1. سنگ گچ خالص
سنگ ژیپس خالص همانطور که از نامش پیداست که فاقد هر گونه ناخالصی و عناصر اضافی است. این سنگ به دلیل خلوص بالایی که دارد کاملا بدون رنگ و شفاف است. این سنگ شفاف دارای قابلیت عبور نور دارد و به همین دلیل مورد توجه بسیاری قرار می‌گیرد. در واقع سنگ گچ خالص دارای درصد بالایی سولفات و کلسیم است و گونه‌ای کمیاب به شمار می‌آید. با این اوصاف اغلب سنگ ژیپس خالص استخراج شده به کشورهای خارجی برای مصارف گوناگون صادر می‌شود.
2. سنگ گچ غیر بلوری
سنگ گچ غیر بلوری همان گونه فراوان و پرکاربرد محسوب می‌شود که در معادن روباز و سرپوشیده نیز در مقادیر بالا قابل استخراج است. این سنگ همانطور که مشخص است دارای ساختاری فشرده و غیر بلوری بوده و دارای ابعاد نسبتا بزرگ است. این سنگ در اغلب موارد به علت قرارگیری در معرض هوا و نور آفتاب، آب موجود در ساختارش را از دست داده و خشک می‌شود. سنگ ژیپس غیربلوری به دلیل خواص شیمیایی و فیزیکی و فراوانی قابل توجهی که دارد ماده اولیه کاربردی در کارخانه‌های گچ به شمار می‌آید.
3. سنگ ژیپس مرمری
گچ و سنگ آن گونه‌های مختلفی دارد که سنگ گچ مرمری زیباترین نوع آن‌ها محسوب می‌شود. این سنگ علاوه بر مرمر سفید با نام‌های آلاباستر و رخام نیز شناخته می‌شود. سنگ آلاباستر دارای ساختاری ریزدانه‌ای است که اغلب اوقات بدون رنگ و شفاف است. بافت زیبا و منحصربفرد آلاباستر سبب استقبال هنرمندان و مجسمه سازان از این گونه گچی تزئینی شده است.
4. سنگ ژیپس بلوری
سنگ ژیپس بلوری سنگی متشکل از لایه‌های نازک و شفاف هیدروسولفات کلسیم است که با ظرافت به یکدیگر چسبیده‌اند. نوع دیگر سنگ ژیپس بلوری، سنگ ابریشمی است که از اتصال تارهای بلوری و خاص هیدروسولفات کلسیم ایجاد می‌شود. این سنگ با ساختار بلوری و کریستالی که دارد برای ساخت لوازم تزئینی کاربرد زیادی دارد.
گچ چیست؟
گچ پودری است که پس از فرآیند استخراج و فرآوری سنگ گچ بدست می‌آید. سنگ گچ پس از استخراج به کوره انتقال یافته و با دمای 180 درجه سانتی گراد، حرارت داده می‌شود. این حرارت باعث از بین رفتن تبلور سنگ گچ و بخار شدن آب داخل آن می‌شود. بدین ترتیب پودری سفید رنگ بدست می‌آید که به گچ شهرت دارد. این پودر در امور ساختمانی مانند گچ بری، گچ کاری، اندودکاری، سفید کاری و... کاربرد دارد.
کاربرد گچ از ساختمان سازی تا اکسسوری منزل
برای این سوال که گچ چیست و چه کاربردی دارد، پاسخ‌های متفاوت و متعددی می‌توان داد. به این ماده معدنی فراوان و درعین حال شگفت انگیز با خواص و کارایی جالب توجه، کم لطفی شده است. در واقع بسیاری از افراد کارایی ژیپس را تنها محدود به ساختمان سازی و سفید کردن دیوارها می‌دانند. در حالی که کارایی و نقش آن در مزارع کشاورزی، تولید مواد غذایی و ساخت اکسسوری‌ها و لوازم تزئینی منزل جالب توجه است.
کاربرد گچ در ساختمان سازی
گچ به دلیل خواص بی‌نظیر و فراوانی که دارد یکی از مصالح ساختمانی بسیار مهم و حیاتی در ساخت و ساز به شمار می‌آید. آشناترین کاربرد ژیپس در صنعت ساختمان، استفاده از ملات گچی در گچ‌کاری، گچبری و نازک کاری دیوارها و سقف ساختمان است. همچنین این ماده در تناژ بالا برای تولید پانل‌های گچی دیواری که دیوارها و سقف را پوشش می‌دهند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چسبندگی مطلوب گچ نیز سبب استفاده از آن در تولید بلوک‌های گچی محکم می‌شود. علاوه بر این یکی از ترکیبات مهم در تولید سیمان پرتلند به شمار می‌آید. می‌توان دلیل این همه کاربرد را در انجام اصلاحات و ایجاد تغییراتی هرچند جزئی در ساختار گچ پیدا کرد.
کاربرد گچ در مواد مصرفی
بیان اینکه گچ در زندگی روزمره و برخی مواد غذایی خوراکی وجود دارد برای بسیاری از افراد امری شگفت آور است. گچ به دلیل ترکیب شیمیایی که دارد در کشاورزی و صنایع غذایی نیز استفاده می‌شود. پودر ژیپس در واقع نوعی کود تهویه کننده خاک محسوب می‌شود که برای مزارع گندم بسیار مناسب است. علاوه بر این، گچ به عنوان بازدارنده تجمع دانه‌های غلات در کاشت و پرورش قارچ استفاده می‌شود. همچنین گاهی از آن به عنوان ماده‌ی چسبنده در تولید توفو بهره می‌گیرند.
کاربرد پزشکی و بهداشتی گچ
شاید برایتان جالب باشد که گچ به عنوان ماده اولیه در تولید شامپو و برخی کرم‌ها استفاده شود. از این گذشته، گچ در تهیه تخته و باند شکسته بندی استخوان‌های بدن نقش موثری دارد. سنگ گچ همچنین از دیرباز برای درمان و برطرف کردن اگزما، آبسه و عفونت پوست و سوختگی نیز کاربرد دارد. همچنین برخی محققان نقش مثبت گچ در کاهش آلاینده‌های مضر آب همچون آرسنیک و سرب را نیز اثبات کرده‌اند. هر روزه شاهد استفاده بیشتر و بهتر از این محصول در صنایع و موارد مختلف هستیم که نشان دهنده کارایی بی پایان آن است.
علل محبوبیت گچ و انواع آن
تا اینجا کاربرد و کارایی سنگ گچ و پودر آن را به خوبی بررسی کردیم، اما علت محبوبیت و کاربرد فراوان این محصول در صنایع مختلف چیست؟ مهم‌ترین ویژگی که در این میان می‌توان به آن اشاره کرد، ایجاد ملاتی چسبنده و پوشش‌دهی مطلوب دیوارها است. از دیگر علل محبوبیت گچ، فراوانی و همچنین قیمت مناسب آن است که تا بحال جایگزین بهتری برای آن پیدا نشده است. از دیگر مزایا و ویژگی‌های جالب توجه ژیپس شامل موارد ذیل هستند:
- ارزان و در دسترس
- قابل تهیه در تناژ مدنظر
- قابلیت اصلاح و تولید انواع گچ پلیمری، رنگی و اصلاح شده
- مقاوم به حرارت و گرما
- جذب بالا
- رنگ پذیری مناسب
- مقاومت در برابر ضربه و فشار
- فرم دهی نسبتا آسان
- استفاده آسان
نحوه تشکیل سنگ گچ
همانطور که گفتیم سنگ گچ، نوعی سنگ و کانی رسوبی است که از رسوب مواد حاوی سولفات و کلسیم طی سال‌های طولانی ایجاد شده است. زمان تولید سنگ گچ به زمانی برمی‌گردد که آب اقایانوس‌ها که بیشتر سطح زمین را پوشانده بود کمتر شد. در واقع هنگامی که اقیانوس‌ها عقب نشینی کردند با خشک شدن و رسوب شدن عنصر موجود در آب مرداب‌ها، سنگ‌های گچی و آهکی بسیاری ایجاد شدند. این لایه‌های رسوبی طی سال‌های بسیار با دیگر مواد معدنی مجاور بودند. در نهایت سنگ‌های به وجود آمده تحت فشار و تغییرات آب و هوایی به این شکلی که استخراج می‌شوند درآمدند.
استخراج ژیپس
نظر به اینکه سنگ گچ یک سنگ معدنی رسوبی محسوب می‌شود استخراج آن نیازمند حفاری و تراش معادن ژیپس است. پس از کشف معدن و تعیین محل استخراج، ابتدا خاک و یا سنگ‌های اطراف و روی معدن طی فرایند باطله برداری یا روتراشی کنار زده می‌شوند. یکی دیگر از فرایندهای مهم استخراج سنگ ژیپس انفجار و حفاری پلکانی است که سبب دسترسی سریع و آسان‌تر به سنگها می‌شود.
پس از مراحل انفجار نوبت به شکستن و کوچک‌تر کردن سنگها به منظور حمل و انتقال می‌‌رسد. در این مرحله لودر و بولدوزرها سنگها دپو شده و به خط تولید منتقل می‌شوند. با توجه به اینکه حمل سنگ ژیپس امری زمان‌بر و پر خرج است، در همان نزدیکی معادن کارخانه‌ها و خطوط تولید گچ راه‌اندازی شده اند.
معادن سنگ گچ ایران
فراوانی معادن سنگ گچ در کشورهای مختلف جهان سبب تامین نیاز صنایع مختلف اعم از ساختمان‌سازی، کشاورزی و... شده است. خوشبختانه کشور ایران نیز با معادن گچ بسیاری که دارد، توانسته علاوه بر تامین نیاز داخلی صادرات گسترده با کشورهای دیگر داشته باشد. معادن سنگ گچ ایران بیش از ۶۰ واحد هستند که اسامی برخی از آن‌ها در ادامه آمده است:
- معادن سنگ گچ میانه در آذربایجان شرقی
- معدن گچ ملکشاهی
- معدن گچ اهرم
- معدن گچ ساران
- معدن دواوغلی ماکو در آذربایجان غربی
- معدن ماربره
- معدن خورموج
- معدن فردوس
- معدن هفت گل
- معدن سنگ گچ گل بجستان
- معدن رسنان و آهار
- معدن سمنان
- معدن سنگسر
- معدن ناحیه کازرون
- معدن پلدختر لرستان
- معدن بستک
- معدن گچساران
سخن پایانی
در این مقاله در کنار بررسی و توضیح اینکه گچ چیست و چه کاربردی دارد، نحوه تشکیل و استخراج سنگ گچ را نیز به طور مختصر بیان کردیم. نظر به اینکه گچ دارای انواع مختلف با کیفیت‌های گوناگون است بررسی انواع آن امری هوشمندانه است. ساختمان دات آی آر در همین راستا نیز در نظر دارد به مرجع تخصصی صنعت ساختمان تبدیل شود. این مجموعه با کادری مجرب و توانمند در آینده‌ای نزدیک مرجع فروش و مشاوره انواع گچ و مصالح ساختمانی به مشتریان خواهد بود.
